Οι πιο δημοφιλείς ταξιδιωτικοί προορισμοί της Ευρώπης νιώθουν το βάρος της δικής τους επιτυχίας. Από το Παρίσι έως το Ντουμπρόβνικ, ο μαζικός τουρισμός φέρνει υπερπληθυσμό και ρύπανση. Ωστόσο, λίγο πιο πέρα από αυτά τα δημοφιλή μέρη υπάρχουν περιοχές που ανυπομονούν να υποδεχθούν επισκέπτες. Ερευνητές που χρηματοδοτούνται από την ΕΕ πιστεύουν ότι έχουν βρει έναν τρόπο να κατευθύνουν τον τουρισμό με πιο βιώσιμο τρόπο.
Ένα τέτοιο μέρος είναι το Τρεμπίνιε, στη νότια Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Με την πλούσια ιστορία, το μεσογειακό κλίμα και τα νόστιμα προϊόντα της – από δυνατά κρασιά μέχρι χρυσό μέλι – η πόλη έχει πολλά να προσφέρει. Ο αστικός ιστός της αντανακλά αιώνες διαφορετικών πολιτισμικών επιρροών, όπως της οθωμανικής, της βενετσιάνικης και της αυστροουγγρικής.
Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι απέχει μόλις 30 χιλιόμετρα από το Ντουμπρόβνικ, το Τρεμπίνιε παραμένει απουσία από τους περισσότερους ταξιδιωτικούς οδηγούς.
Από την άλλη πλευρά των συνόρων, το Ντουμπρόβνικ είναι ένα εντυπωσιακό παράδειγμα υπερτουρισμού. Με περίπου 41 000 κατοίκους, το 2024 δέχτηκε 1,4 εκατομμύρια τουρίστες, σύμφωνα με το Υπουργείο Τουρισμού της Κροατίας. Το μάθημα για το Τρεμπίνιε είναι σαφές. Για να αναπτύξει τον τουρισμό χωρίς να επαναλάβει τα λάθη του γείτονά του, πρέπει να ακολουθήσει έναν άλλο δρόμο.
Πρώτα οι κοινότητες
Το Τρεμπίνιε ήταν ένας από τους οκτώ πιλοτικούς τόπους μιας τετραετούς πρωτοβουλίας που χρηματοδοτήθηκε από την ΕΕ με την ονομασία TExTOUR, η οποία ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2024. Οι εταίροι του έργου δοκίμασαν καινοτόμες προσεγγίσεις για την ενθάρρυνση του βιώσιμου τουρισμού σε λιγότερο γνωστές περιοχές.
Για την Isidora Karan, αρχιτέκτονα και ερευνήτρια αστικού χώρου από τη Βοσνία, και τοπική υπεύθυνη του TExTOUR, η γειτνίαση του Trebinje με τουριστικούς πόλους έλξης όπως το Ντουμπρόβνικ, ο Κόλπος του Κότορ στο Μαυροβούνιο και το Μόσταρ στη Βοσνία αποτελεί πλεονέκτημα, αλλά και πρόκληση.
Αλλάζει την εικόνα της πόλης και θέτει σε κίνδυνο αυτό που θεωρούμε μοναδικό.
Ισιδώρα Καράν, TExTOUR
«Το καλοκαίρι, πολλοί από τους νέους μας φεύγουν για να εργαστούν εκεί και υπάρχει ο φόβος ότι η πόλη θα μείνει άδεια, εκτός αν βρούμε καινοτόμους τρόπους για να προσελκύσουμε τους νέους στον πολιτιστικό τουρισμό», είπε.
Αντί να εφαρμόσουν έτοιμες λύσεις, οι ερευνητές συνεργάστηκαν με τις κοινότητες για να εντοπίσουν τα τοπικά πλεονεκτήματα και να σχεδιάσουν τουριστικά προγράμματα που να ταιριάζουν σε αυτά. Η τεχνολογία, όπως οι αισθητήρες και οι κωδικοί QR, ήταν μέρος της ιστορίας, αλλά στο επίκεντρο βρισκόταν η συμμετοχή των κατοίκων.
«Η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μιας περιοχής είναι μια διαδικασία στην οποία πρέπει να συμμετέχει ενεργά ολόκληρη η κοινότητα, ώστε οι λύσεις να ανταποκρίνονται στα πραγματικά ενδιαφέροντα και τις ανάγκες της κοινότητας», δήλωσε ο Ντάνιελ Μπασούλτο, ειδικός στη διατήρηση του περιβάλλοντος, ο οποίος συντόνισε το έργο των ερευνητών.
Αυτή η προσέγγιση που δίνει προτεραιότητα στην κοινότητα ταιριάζει απόλυτα με την επικείμενη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον τουρισμό, η οποία δίνει προτεραιότητα στη βιωσιμότητα και την καινοτομία.
Δοκιμή νέων μοντέλων: από το Τρεμπίνιε στην Πορτογαλία
Ο Basulto εδρεύει στη Fundación Santa María la Real, μια μη κερδοσκοπική οργάνωση στο Aguilar de Campoo, στη βόρεια Ισπανία, η οποία προωθεί τον αειφόρο τουρισμό μέσω της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Για να δοκιμάσουν την προσέγγισή τους, ο Basulto και η ομάδα του επέλεξαν τοποθεσίες σε οκτώ κράτη μέλη της ΕΕ και σε τρεις χώρες εκτός ΕΕ: Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Λίβανο και Ουκρανία.
Ο στόχος δεν ήταν να προσελκύσουν τεράστια πλήθη, αλλά να ενισχύσουν την ανθεκτικότητα. «Δεν επιδιώκαμε να πλημμυρίσουμε αυτές τις περιοχές με τουρίστες. Στόχος μας ήταν να τις καταστήσουμε βιώσιμες, ώστε οι ντόπιοι να μπορούν να μείνουν εκεί, αντί να φεύγουν για να βρουν δουλειά αλλού».
Ο ίδιος ο Basulto δεν είναι άγνωστος στην αγροτική ζωή, αφού επέλεξε να ζήσει στο Aguilar de Campoo, έναν αγροτικό δήμο 6 000 κατοίκων.
«Ήρθα εδώ επειδή ήθελα να μεγαλώσω την οικογένειά μου σε ένα αγροτικό περιβάλλον και να έχω άμεση επαφή με την πολιτιστική κληρονομιά και το τοπίο», είπε.
Ζωντανή κουλτούρα
Η ομάδα TExTOUR στο Τρεμπίνιε ξεκίνησε ακούγοντας. Τα εργαστήρια έφεραν τους κατοίκους κοντά για να διαμορφώσουν ιδέες για το τουριστικό μέλλον της πόλης.
Η Karan τόνισε ότι οι συμμετέχοντες στα εργαστήρια δεν ήθελαν ο μαζικός τουρισμός να καταστήσει την πόλη τους μη βιώσιμη, σημειώνοντας ότι ο τουρισμός ήδη ανεβάζει τις τιμές των κατοικιών και προκαλεί ανεξέλεγκτη οικοδόμηση.
«Αλλάζει την εικόνα της πόλης και θέτει σε κίνδυνο αυτό που θεωρούμε μοναδικό», είπε.
Ένας από τους στόχους ήταν να επιστήσουν την προσοχή στα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς που δεν αξιοποιούνται επαρκώς και να τα εντάξουν στην αστική ζωή. Ιδιαίτερα το Κρς, έναν από τους παλαιότερους αστικούς οικισμούς στην περιοχή του Τρεμπίνιε, ο οποίος έχει υποστεί δεκαετίες παρακμής παρά την ιστορική του σημασία.
Το 2023, η ομάδα διοργάνωσε ένα φεστιβάλ τέχνης στο Krš, επαναφέροντας τη ζωή στη γειτονιά. Πριν από την εκδήλωση, τα μέλη του έργου συναναστραφήκαν με τους κατοίκους, τους καλλιτέχνες και τους τεχνίτες της περιοχής.
«Οι κάτοικοι του Krš το λάτρεψαν και μας βοήθησαν στην εγκατάσταση μιας προσωρινής πέργκολας», είπε η Karan. Η πέργκολα που κατασκευάστηκε για το φεστιβάλ έγινε μόνιμο στοιχείο της γειτονιάς και χρησιμοποιήθηκε για ετήσιες γιορτές τα επόμενα δύο χρόνια.
Μια άλλη στρατηγική ήταν να τραβήξει την προσοχή σε περιοχές εκτός του ιστορικού κέντρου της πόλης και να αποφευχθεί ο υπερπληθυσμός, οπότε δημιουργήθηκαν θεματικές διαδρομές προς τα αξιοθέατα σε κοντινές και αγροτικές περιοχές.
Κατά μήκος των διαδρομών, QR κωδικοί παρείχαν πληροφορίες και ιστορίες σχετικά με διάφορα αξιοθέατα, συμπεριλαμβανομένων λεπτομερειών για μονοπάτια πεζοπορίας, ποδηλατοδρόμους, καγιάκ και επιλογές μεταφοράς.
Οι ερευνητές συνεργάστηκαν επίσης με το Slow Food Trebinje – ένα τοπικό παράρτημα του διεθνούς κινήματος Slow Food – για να ιδρύσουν μια μικρή σχολή γαστρονομίας. Οι φοιτητές του τομέα της φιλοξενίας έμαθαν να ερμηνεύουν εκ νέου τα παραδοσιακά πιάτα, με στόχο να διατηρήσουν τις δεξιότητές τους – και τις θέσεις εργασίας τους – στην πόλη.
Φύλακες της Παλαιολιθικής εποχής
Σε απόσταση άνω των 3.000 χιλιομέτρων, στη βορειοανατολική Πορτογαλία, η κοιλάδα Vale do Côa φιλοξενεί μία από τις μεγαλύτερες συλλογές παλαιολιθικής βραχογραφίας στην Ευρώπη. Χιλιάδες χαράγματα που απεικονίζουν άλογα, βουβάλια και κατσίκες εκτείνονται κατά μήκος του ποταμού Côa, χάρη στα οποία η κοιλάδα ανακηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO το 1996.
Η ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού μιας περιοχής είναι μια διαδικασία στην οποία πρέπει να συμμετέχει ενεργά ολόκληρη η κοινότητα.
Daniel Basulto, TExTOUR
Για την προστασία αυτών των ευπαθών έργων τέχνης, οι επισκέψεις περιορίζονται σε νυχτερινές ξεναγήσεις. Τα εργαστήρια που διοργάνωσε η ομάδα TExTOUR ενέπνευσαν τους κατοίκους της περιοχής να εμπλακούν περισσότερο, όταν τους ήρθε η ιδέα να εκπαιδεύσουν νέους και ηλικιωμένους μέλη της κοινότητας να ενεργούν ως φροντιστές του πολιτισμού.
Σε κατοίκους ηλικίας 12 έως 25 ετών και άνω των 60 ετών δόθηκε η ευκαιρία να μάθουν για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και την τοπική ιστορία. Στόχος ήταν να συμβάλουν στην προστασία του χώρου, αλλά και να μοιραστούν αυτές τις γνώσεις με τουρίστες, σχολεία και πανεπιστήμια.
«Στόχος μας ήταν να προωθήσουμε τον χώρο, διατηρώντας παράλληλα τον μοναδικό του χαρακτήρα», δήλωσε ο Μπασούλτο.
Τουρισμός με πρωτοβουλία της κοινότητας
Για τον Basulto, το βασικό δίδαγμα του TExTOUR είναι σαφές: η κοινότητα είναι η κινητήρια δύναμη. Ο βιώσιμος τουρισμός πρέπει να χτιστεί με τη συμμετοχή των τοπικών πληθυσμών.
Σήμερα συμμετέχει σε μια νέα πρωτοβουλία που χρηματοδοτείται από την ΕΕ, την ULTREIA Sudoe, η οποία προωθεί παραδοσιακά τρόφιμα και χειροποίητα προϊόντα κατά μήκος των διαδρομών προσκυνήματος του παγκοσμίου φήμης Camino de Santiago. Προγραμματίζει επίσης να χρησιμοποιήσει αισθητήρες για την παρακολούθηση του αριθμού των επισκεπτών και την καλύτερη διαχείριση των ροών.
«Δεν πρόκειται για την αύξηση της χωρητικότητας των ξενοδοχείων, αλλά για την οργάνωση δραστηριοτήτων που προσελκύουν επισκέπτες και τους επιτρέπουν να ανακαλύψουν την κληρονομιά μας, διατηρώντας παράλληλα τον πολιτισμό μας», δήλωσε.
Ο τουρισμός θα παραμείνει κεντρικός για την οικονομία της Ευρώπης. Ωστόσο, οι εμπειρίες του Trebinje, του Vale do Côa και των άλλων δοκιμαστικών τοποθεσιών δείχνουν ότι υπάρχει μια βιώσιμη εναλλακτική λύση. Μια λύση όπου οι ίδιες οι κοινότητες καθορίζουν το ρυθμό.
Η έρευνα για αυτό το άρθρο χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Horizon της ΕΕ. Οι απόψεις των συνεντευξιαζόμενων δεν αντανακλούν απαραίτητα τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αν σας άρεσε αυτό το άρθρο, παρακαλούμε να το μοιραστείτε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.