Η πρακτική της επιστήμης των πολιτών, (citizen science, CS) έχει αναδειχθεί αρκετά την τελευταία δεκαετία. Δουλεύοντας με επαγγελματίες ερευνητές, οι ενδιαφερόμενοι εθελοντές συμμετέχουν σε μία σειρά επιστημονικών ανακαλύψεων, παρατηρήσεων, πειραμάτων και ανάλυσης δεδομένων με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Είναι ένας τρόπος άνθρωποι που θέλουν και μπορούν πραγματικά να συνεισφέρουν να συνδράμουν στην αντιμετώπιση πραγματικών προβλημάτων.
Κάποια από τα πρότζεκτς της επιστήμης των πολιτών έχουν γίνει δημοφιλή σε τέτοιο βαθμό που ορίζονται σχεδόν εξ’ολοκλήρου ως community events. Ερωτηματολόγια κι έρευνες σε σχέση με την άγρια ζωή, την αστρονομία και τη χημική ανάλυση εκτελούνται από συνηθισμένους ανθρώπους που δουλεύουν ως εθελοντές σε επιστημονικές πλατφόρμες.
Αυτού του είδους των “επιστημόνων της διπλανής πόρτας” χρησιμοποιεί εφαρμογές κι υπολογιστές ώστε να εμπλουτίσει βάσεις δεδομένων με παρατηρήσεις ή ουσιαστικά χρηματοδοτεί περαιτέρω υπολογιστές που συμμετέχουν σε υπολογιστικές εφαρμογές υψηλών επιδόσεων. Αυτή η πολυσυλλογική προσπάθεια μερικές φορές προκαλεί νέες ανακαλύψεις, μεγάλες και μικρές.
Αλλά η έρευνα που διεξάγεται με τη βοήθεια του γενικού κοινού γίνεται δραστικότερα αποτελεσματική με την λεγόμενα ακραία επιστήμη των πολιτών (extreme citizen science, ECS). Αυτή η προσέγγιση περιλαμβάνει ανθρώπους που συνήθως βρίσκονται εκτός των δράσεων της επιστήμης των πολιτών εξαιτίας διαφόρων γνωστικών ή τεχνικών εμποδίων.
Μέσω της ECS initiative, Ευρωπαίοι ερευνητές έχουν συνεργαστεί σε ένα έργο οικολογικής/περιβαλλοντικής διαχείρισης με ανθρώπους της Μπάκα (Bayaka) της λεκάνης του Κονγκό, κάτοικοι κεντρικής Αφρικής που συγκαταλέγονται στους πιο αυθεντικούς ανθρώπους του δάσους παγκοσμίως.
Οι κάτοικοι της Μπάκα είναι εξαιρετικοί κυνηγοί-συλλέκτες. Ζουν κυνηγώντας, ψαρεύοντας και καλλιεργώντας βρώσιμα φυτά. Έχοντας ζήσει ως φρουροί του δάσους για χιλιάδες χρόνια, κατέχουν μία απίστευτη γνώση μη γνωστοποιημένη αναφορικά με τα φυτά και τα είδη άγριων ζώων που εμπεριέχει.
Παραδοσιακή οικολογική γνώση
Υπάρχει μία μοναδική αξία στο να επιστρατεύεις όλους αυτούς τους τύπους ανθρώπων από διαφορετικές κοινωνίες στην επιστήμη των πολιτών. Υπάρχει μία αυξανόμενη αντίληψη σχετικά με τη σημαντικότητα της παραδοσιακής οικολογικής γνώσης (traditional ecological knowledge, TeK) η οποία δημιουργείται και διατηρείται από ιθαγενείς. Χρειάζονται καινοτόμες μέθοδοι κι εργαλεία ώστε να ενεργοποιηθούν οι κοινότητες με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο ώστε να καταγράψουν και να οπτικοποιήσουν δεδομένα σχετικά με το περιβάλλον στο οποίο ζουν.
Το ECSAnVis πρότζεκτ βασίζεται κι επεκτείνει την υπάρχουσα γνώση του πως αγράμματοι άνθρωποι ή άνθρωποι με χαμηλή κατανόηση της τεχνολογίας μπορούν επιτυχώς να συμμετέχουν στην παραγωγή ερευνητικών ερωτημάτων και να συλλέγουν τα απαραίτητα δεδομένα.
Εστιάσαμε στην ανάπτυξη λογισμικού με την ονομασία Sapelli που τρέχει στα κινητά τηλέφωνα κι επιτρέπει σε ανθρώπους με χαμηλή εκπαίδευση ή και σε αγράμματους να συλλέγουν σημαντικές πληροφορίες σχετικά με την περιοχή τους.
‘Εστιάσαμε στη δημιουργία λογισμικού με την ονομασία Sapelli που τρέχει σε όλα τα κινητά τηλέφωνα κι επιτρέπει σε ανθρώπους με χαμηλό επίπεδο μόρφωσης να συλλέγουν πληροφορίες σχετικά με την περιοχή τους μέσω της χρήση κατάλληλης εφαρμογής. Δοκιμάσαμε το λογισμικό σε διάφορες κοινότητες ανθρώπων στο Καμερούν, στη Βραζιλία, στη Ναμίμπια και στο Κονγκό,’ δήλωσε ο υπεύθυνος του πρότζεκτ Muki Haklay.
Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από τους χρήστες είναι οπτικοποιημένα σε ένα χάρτη. Η χρήση τέτοιων εργαλείων σημαίνει ότι οι κοινωνίες κυνηγών-συλλεκτών συμπεριλαμβάνονται στις ερευνητικές δραστηριότητες και η μοναδική τοπική γνώση κι εμπειρία εκμεταλλεύεται με γνώμονα την βιώσιμη διαχείριση του περιβάλλοντος παγκοσμίων.
Φρουροί της βιοποικιλότητας
Ιθαγενείς άνθρωποι και τοπικές κοινότητες είναι φυσικοί φρουροί της βιοποικιλότητας. Καθώς αυτοί μοιράζονται την παραδοσιακή οικολογική γνώση η οποία συμπληρώνει τα επιστημονικά ερευνητικά ευρήματα συνδράμουν στη μη εξαφάνιση διαφόρων ειδών.
Μέσω των δράσεων ECS, ερευνητές συνεργάζονται με τέτοιες κοινότητες δημιουργώντας νέους τρόπους προσθήκης δεδομένων που είναι πιο συμβατοί στη μοναδική γνώση για τη δημιουργία σχεδίων και δράσεων διαχείρισης δασών.
Εν συνεχεία αυτά τα σχέδια χρησιμοποιούνται από εμπορικές εταιρείες διασφαλίζοντας τη βιώσιμη χρήση του δάσους προστατεύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τόσο τη βιοποικιλότητα όσο και τις τοπικές κοινότητες.
Μία γυναίκα από μία φυλή του δάσους. Dzanga-Sangha Forest Reserve, Central African Republic © GUDKOV ANDREY, Shutterstock
Οι συμμετέχοντες κυνηγοί-συλλέκτες γεωκωδικοποιούν σημαντικές πηγές και πόρους που δε θέλουν να καταστραφούν από τη δασική βιομηχανία. Μπορούν να επιβλέπουν δραστηριότητες οι οποίες διεξάγονται σε δασικές περιοχές και να εντοπίζουν κακές εμπορικές πρακτικές οι οποίες προκαλούν ζημιά στην άγρια ζωή και που κατ’επέκταση αποδυναμώνουν την ικανότητά τους να διατηρούν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής.
Το σύστημα δεν προστατεύει απλά τη βιοποικιλότητα, βοηθάει ιθαγενείς να διατηρούν την κουλτούρα τους. Επισκέπτονται την τοποθεσία πηγών τροφής ή διάφορα άλλα σημεία κι επιλέγοντας το αντίστοιχο εικονίδιο στο κινητό τηλέφωνο σημειώνουν την παρατήρησή τους σε χάρτη.
Τα εικονίδια είναι προσαρμοσμένα στις τοπικές συνθήκες και το σχήμα τους βασίζεται σε αυθεντικές εικόνες που δοκιμάζονται από όλη την κοινότητα ώστε να ανακαλυφθούν εκείνα που είναι πιο κατανοητά και σχετικά με τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν.
Με αυτόν τον τρόπο οι ντόπιοι συμμετέχουν στην ανάπτυξη του λογισμικού, ενημερώνοντας την επιστημονική ομάδα σχετικά με το τι ήθελαν να προστατέψουν ώστε το λογισμικό να είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες της κοινότητας. Τα λεγόμενα lessons learned στο Κονγκό είναι παρόμοια με εκείνα άλλων κοινοτήτων ιθαγενών παγκοσμίως και μπορούν να ενσωματωθούν σε αυτήν την προσέγγιση.
Τα δεδομένα που συλλέγονται μέσα από τα ερωτηματολόγια της ECS ενδυνάμωσαν την κοινότητα της Μπάκα ως προς την προστασία του δάσους/σπιτιού τους χαρτογραφώντας τους πόρους τους και τα ιερά σημεία αντιμετωπίζοντας παράνομες πρακτικές.
Οι ερευνητές ανέπτυξαν ένα Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (GIS) το οποίο μπορεί να αποθηκεύει μεγάλο όγκο δεδομένων, να επιδεικνύει και να αναλύει τις μεταβολές χωροχρονικά και να οπτικοποιούν μελλοντικές τάσεις, ενώ καθώς είναι ικανοί να παίρνουν πληροφορίες παραδοσιακής οικολογικής γνώσης, ενώ τις διαχειρίζονται με έναν πολιτιστικά ευαίσθητο τρόπο ώστε να υποστηρίξουν τις ανάγκες των τοπικών κοινοτήτων κι ιθαγενών.
Περιθωριοποιημένες φωνές
Το σύστημα επεκτάθηκε ταχέως στη Ναμίμπια και στον Αμαζόνιο της Βραζιλίας ώστε να υποστηρίξει τις τοπικές κοινότητες στις προσπάθειές τους να συνδυάσουν την παραδοσιακή οικολογική γνώση με την επιστημονική ανάλυση βελτιώνοντας την περιβαλλοντική διαχείριση.
Έχοντας εργαστεί με πολλές και διαφορετικές κοινότητες παγκοσμίως και μοιράζοντας το λογισμικό και τη μεθοδολογία στον κόσμο είμαι πολύ ευχαριστημένος που τώρα όποιος άνθρωπος θέλει μπορεί να επαναλάβει την προσέγγιση αυτή.
‘Ξεπεράσαμε ιδιαίτερα πρωτόγνωρες συνθήκες αναπτύσσοντας κι εφαρμόζοντας τεχνικές από διαφορετικά επιστημονικά πεδία όπως η συμμετοχική παρατήρηση και η συμμετοχική χαρτογράφηση, καθώς και λύσεις υλικού φόρτισης κινητών τηλεφώνων σε μέρη που δεν υπάρχει ηλεκτρισμός,’ εξήγησε ο Muki Haklay.
Οι δυναμικοί χάρτες που αναπτύσσονται σημαίνουν ότι η τοπική γνώση και τα περιβαλλοντικά δεδομένα μπορούν να γίνουν πολύ συγκεκριμένα και κατανοητά με τρόπους που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα προβλήματα καλύτερα. Συγκεντρώνοντας αυτές τις διαφορετικές οπτικές, συναρπαστικές νέες τεχνολογίες αναδεικνύονται και μπορούν επαρκώς να επικοινωνήσουν ανεξαρτήτως γλωσσικών, πολιτιστικών κι άλλων εμποδίων δίνοντας φωνή σε υπό κανονικές συνθήκες περιθωριοποιημένους ανθρώπους.
Δυναμώνοντας τους ανθρώπους που βρίσκονται μακριά σε ακραία περιβάλλοντα όπως τροπικά δάση, μπορούμε να ξεκινήσουμε μία σημαντική συνεργασία που θα μας βοηθήσει να αντιληφθούμε επαρκέστερα τις περιβαλλοντικές μεταβολές που συνεχίζουν γύρω μας, κάτι που είναι και ο σκοπός της ECS.
Το σύστημα είναι open source. ‘Έχοντας εργαστεί με πολλές και διαφορετικές κοινότητες παγκοσμίως κι έχοντας μοιραστεί το λογισμικό και την ανοικτή μεθοδολογία, είμαι πολύ ευχαριστημένος που κάθε άνθρωπος που θέλει να επαναλάβει την προσπάθεια αυτή, μπορεί να το κάνει’ δήλωσε ο Muki Haklay.