Τον Ιούνιο του 2007, μια βάρκα που μετέφερε 28 μετανάστες αποβιβάστηκε σε μια παραλία στο νοτιότερο άκρο του ιταλικού νησιού της Σικελίας.
Μεταξύ των προσωπικών αντικειμένων των ανθρώπων που έκαναν τον επικίνδυνο διάπλου από την Αφρική, οι εθελοντές διάσωσης βρήκαν μια Βίβλο και ένα Κοράνι – και τα δύο σημειωμένα και πασαλειμμένα με θαλασσινό αλάτι.
Μεσογειακός μαγνήτης
Τα θρησκευτικά κείμενα έγιναν μέρος ενός έργου που έλαβε χρηματοδότηση από την ΕΕ για την αρχειοθέτηση και παρουσίαση των καθημερινών προσπαθειών να φτάσουν στην Ευρώπη άνδρες, γυναίκες και παιδιά μετανάστες χωρίς χαρτιά μέσω διαφόρων διαδρομών στη Μεσόγειο Θάλασσα.
‘Τα ημερολόγια, η αλληλογραφία, τα αντικείμενα που βρέθηκαν μετά από αποβιβάσεις ή ναυάγια δεν είναι μόνο σημαντικά προσωπικά έγγραφα’, δήλωσε ο καθηγητής Matteo Al Kalak, ιστορικός στο Πανεπιστήμιο της Μόντενα και Ρέτζιο Εμίλια στην Ιταλία. “Αποτελούν επίσης πηγές για την ιστορία της σημερινής μετανάστευσης γύρω από τη Μεσόγειο”.
Ο Al Kalak είναι συν-επικεφαλής του προγράμματος που χρηματοδοτείται από την ΕΕ. Ονομάζεται ITHACA, διαρκεί έως το 2025 και διευθύνεται επίσης από τη δρα Maria Chiara Rioli, μια άλλη ιστορικό στο Πανεπιστήμιο της Μόντενα και του Ρέτζιο Εμίλια.
Στόχος είναι να βοηθήσει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να διαχειριστούν την κανονική και παράτυπη μετανάστευση, αντλώντας από ιστορικά παραδείγματα προσφυγικών ροών προς ή στην Ευρώπη.
Η ΕΕ έχει περάσει την τελευταία δεκαετία προσπαθώντας να ενισχύσει τη διαχείριση των αφίξεων προσφύγων. Ο αριθμός τους αυξήθηκε σε πάνω από 1 εκατομμύριο το 2015 – κυρίως μέσω της Ελλάδας – εν μέσω του συριακού εμφυλίου πολέμου και των αναταραχών αλλού στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική, προκαλώντας πολιτικούς κραδασμούς σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Αν και εν τω μεταξύ έχουν μειωθεί, οι παράτυπες διελεύσεις των συνόρων στην ΕΕ το 2023 ήταν οι υψηλότερες από το 2016, περίπου 380 000 – με κινητήρια δύναμη τις αφίξεις μέσω της περιοχής της Μεσογείου. Το ζήτημα παραμένει πολιτικά ευαίσθητο.
Νωρίτερα το 2024, οι κυβερνήσεις της ΕΕ και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ολοκλήρωσαν πολυετείς συζητήσεις επισφραγίζοντας μια συμφωνία για τη διαχείριση των παράτυπων αφίξεων μέσω ενός νέου κοινού συστήματος ασύλου.
“Όταν εξετάζουμε τις μεταναστευτικές ροές στην Ευρώπη και τις πολιτικές απαντήσεις, φαινόμαστε να βρισκόμαστε συνεχώς σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, με πολύ λίγη ιστορική προοπτική για να μας βοηθήσει να οδηγηθούμε”, δήλωσε ο Al Kalak. ‘Το σημείο εκκίνησης για το ITHACA είναι πώς η ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει να απομακρυνθούμε από αυτό’.
Από το παρελθόν στο παρόν
Το Κοράνι και η Βίβλος που βρέθηκαν στη βάρκα των μεταναστών στη Σικελία θα αποτελέσουν μέρος αυτού του έργου. Το ψηφιακό αρχείο του ITHACA θα συλλέγει αντικείμενα και μαρτυρίες μεταναστών προς την Ευρώπη.
Οι Al Kalak και Rioli έχουν συγκεντρώσει 11 εταίρους κυρίως από όλη τη Μεσόγειο για τη δημιουργία του ψηφιακού αρχείου, καταγράφοντας τις διάφορες μορφές και διαδρομές της μετανάστευσης στην περιοχή.
Συνολικά, στο έργο συμμετέχουν 18 χώρες στην Ευρώπη, την Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ευρασία. Μεταξύ αυτών είναι η Τυνησία και το Μαρόκο, δύο κύρια σημεία αναχώρησης των προσφύγων από τη Βόρεια Αφρική με προορισμό την ΕΕ.
"Πρέπει να προσπαθήσουμε να μάθουμε από την ιστορία.
Καθηγητής Matteo Al Kalak, ITHACAΈνα πρώιμο ιστορικό παράδειγμα που θα αποτελέσει μέρος του αρχείου είναι η άφιξη Εβραίων εμπόρων στην ιταλική πόλη-λιμάνι του Λιβόρνο από το 1492 μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Στο Λιβόρνο, οι Εβραίοι βρήκαν έναν ασφαλή χώρο για να εγκατασταθούν και να δραστηριοποιηθούν στον τομέα της οικονομίας και του εμπορίου ειδών πολυτελείας, συμπεριλαμβανομένων των διαμαντιών. Μέσα σε δύο αιώνες, ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε σε 4 000 – το ένα δέκατο του συνολικού της πληθυσμού.
Για τον Rioli, η υπόθεση αντιπροσωπεύει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι που μεταναστεύουν από τη Μεσόγειο έγιναν δεκτοί και ενσωματώθηκαν σε μια νέα πόλη.
Ένα σύγχρονο παράδειγμα που θα προστεθεί στο αρχείο αφορά το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα.
Τα τελευταία χρόνια, η Λαμπεντούζα αποτελεί τακτικό σημείο άφιξης προσφύγων που ταξιδεύουν με πλοίο από τη βόρεια Αφρική και έχει απασχολήσει έντονα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Παρ’ όλα αυτά, το πλαίσιο των μεταναστευτικών ροών προς το νησί – που βρίσκεται ανατολικά της Τυνησίας και βόρεια της Λιβύης – είναι ελάχιστα κατανοητό, σύμφωνα με τον Rioli.
‘Η προσοχή εστιάζεται πολύ συχνά στις φάσεις της μετανάστευσης και της προσφυγικής κρίσης’, είπε. ‘Αλλά η προσέγγιση από τη μία κρίση στην άλλη αποφεύγει ένα πιο σύνθετο και διαφοροποιημένο πορτρέτο που καταγράφει τι συνέβη πριν και μεταξύ αυτών των στιγμών’.
Ο Al Kalak δήλωσε ότι τα παραδείγματα του παρελθόντος στην Ευρώπη μπορούν να εμπνεύσουν τη μελλοντική στρατηγική της ΕΕ.
“Πρέπει να προσπαθήσουμε να μάθουμε από την ιστορία πριν καθορίσουμε μια πολιτική και αποφασίσουμε μια προσέγγιση”, είπε. ‘Μπορούμε να αξιοποιήσουμε αυτές τις ιστορικές προοπτικές’.
Άμεσος διάλογος
Ένας άλλος ευρωπαίος ερευνητής – ο Michel Debruyne στο Βέλγιο – ακολουθεί μια διαφορετική προσέγγιση για να επιτύχει το ίδιο αποτέλεσμα που επιδιώκουν ο Al Kalak και ο Rioli.
Ο Debruyne είναι επικεφαλής ενός χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ προγράμματος, του οποίου ο δηλωμένος στόχος είναι “να ξανανοίξει ένας δίκαιος διάλογος για τη μετανάστευση”. Το έργο ονομάζεται OPPORTUNITIES και έχει διάρκεια τεσσάρων ετών έως τις αρχές του 2025.
Ο Debruyne είναι ανώτερος σύμβουλος σε μια βελγική μη κερδοσκοπική οργάνωση με την ονομασία Beweging, η οποία υποστηρίζει την ένταξη των προσφύγων προωθώντας την επικοινωνία μεταξύ αυτών και των κοινοτικών ομάδων.
Από το 2015, όταν ξέσπασε η προσφυγική κρίση στην Ευρώπη, προσπάθησε να φέρει τις φωνές των μεταναστών στη συζήτηση.
‘Η συζήτηση για τη μετανάστευση έχει γίνει πραγματικά μονόπλευρη, περιορίζοντας τους ανθρώπους και τις ιστορίες τους σε απλούς αριθμούς, όχι σε άτομα, και τίποτα για το γιατί μεταναστεύουν ή τι συνεισφέρουν’, δήλωσε ο Debruyne.
Πέρα από τον τίτλο
Η OPPORTUNITIES έχει καθιερώσει φόρουμ γνωστά ως “διασταυρούμενες συνομιλίες”.
Αυτά επιδιώκουν να ξεπεράσουν τους τίτλους των εφημερίδων, φέρνοντας σε επαφή τους μετανάστες με μέλη της τοπικής κοινότητας, συμπεριλαμβανομένων των απλών κατοίκων, των πολιτικών ηγετών και των δημοσιογράφων.
Η ελπίδα μου για το έργο και με το έργο είναι να αναδημιουργήσω μια πιο ανοιχτή κοινωνία.
Michel Debruyne, OPPORTUNITIES
Σε κάθε συνεδρία συμμετέχουν συνήθως περίπου 15 άτομα και αρχίζει με την αφήγηση μιας συγκεκριμένης ιστορίας μεταναστών που συλλέγεται από τους εταίρους του έργου.
Ο Debruyne περιγράφει την άσκηση ως μια μορφή θεάτρου που μπορεί να βοηθήσει τους συμμετέχοντες να μπουν στη θέση των άλλων και να σκεφτούν βαθύτερα για την ένταξη με λιγότερο θερμό τρόπο.
Στο επίκεντρο
Μια ιστορία δόθηκε από έναν Σενεγαλέζο που ζει στις Βρυξέλλες και αφορούσε τον πολύγλωσσο χαρακτήρα του Βελγίου, το οποίο έχει υποδεχθεί και ενσωματώσει πολλούς μετανάστες τα τελευταία χρόνια.
Παρ’ όλα αυτά, ο Debruyne αφηγήθηκε πώς, σε μια προσπάθεια να βρει δουλειά στο μη γαλλόφωνο τμήμα της χώρας, ο 27χρονος ζήτησε από το βελγικό κράτος πρόσβαση σε μαθήματα φλαμανδικής γλώσσας, αλλά του αρνήθηκαν.
“Αυτό λέει κάτι για την ενσωμάτωση”, δήλωσε ο Debruyne. ‘Οι άνθρωποι συχνά θέλουν να εργαστούν και να ενσωματωθούν, αλλά έρχονται αντιμέτωποι με μια γραφειοκρατία’.
Άλλες ιστορίες που αναδιηγήθηκαν στο πλαίσιο των διασταυρούμενων συνομιλιών επικεντρώθηκαν σε πιο αμφιλεγόμενα θέματα μετανάστευσης, όπως η πρόσβαση στη στέγαση. Για τον Debruyne, αυτές μερικές φορές αναδεικνύουν ευρύτερες προκλήσεις στην κοινωνία.
‘Στη χώρα μας, πρέπει να επενδύσουμε περισσότερο στη στέγαση’, είπε. ‘Αυτά τα ζητήματα που τίθενται συχνά δεν αφορούν τη μετανάστευση, αλλά τις κοινωνικές επενδύσεις’.
Συνολικά, περισσότερες από 200 ιστορίες έχουν συγκεντρωθεί από τους εταίρους των OPPORTUNITIES στην Αυστρία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Πορτογαλία και τη Ρουμανία, καθώς και σε τρεις αφρικανικές χώρες: Μαυριτανία, Γκάνα και Σενεγάλη.
Το φθινόπωρο του 2024, η βελγική θεατρική εταιρεία KVS θα παρουσιάσει ένα έργο βασισμένο στις ιστορίες που συλλέχθηκαν και στις συζητήσεις μεταξύ των συνομιλητών. Μετά το ανέβασμα της KVS στο Βέλγιο θα ακολουθήσουν ευρωπαϊκές και αφρικανικές περιοδείες.
‘Η ελπίδα μου για το έργο και με το έργο είναι να αναδημιουργήσουμε μια πιο ανοιχτή κοινωνία όπου καλωσορίζουμε ο ένας τον άλλον’, δήλωσε ο Debruyne.
Η έρευνα του παρόντος άρθρου χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα Horizon της ΕΕ. Οι απόψεις των συνεντευξιαζόμενων δεν αντικατοπτρίζουν απαραίτητα εκείνες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αν σας άρεσε αυτό το άρθρο, παρακαλούμε σκεφτείτε να το μοιραστείτε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.